Gezurra badirudi ere, ez da gauza handirik aitatu gure literaturan olerkiak idatzi zituen lehen emakumeari buruz, eta azalpen txipi hau egiteko, Patri Urkizu Lezoko idazle eta ikerlari bikainak 2005ean, Baionan argitaratzen den Lapurdum izeneko aldizkariaren hamargarren zenbakian plazaratu zuen artikulua baliatu dut. Patri Urkizuk aipaturiko artikuluan aitortzen digunez, Debako artxiboetan ibilia da Estibalitz Sasiolakoaren arrastoen atzetik, eta segidan jorratuko ditugun datuak aurkitu ditu.
Duela hainbat urte, hau da, 2004. urtean, hain zuzen ere, euskal literaturarako aurkikuntza itzela gertatu zen, Madrilen, Joan Pezer Lazarragakoaren eskuizkribua topatu zutenean. Liburu hau eskuz idatzita dago eta liburuaren atzeko aldean badira Lazarragakoaren ez den bigarren esku batek idatzitako hiru olerki. Lehen olerkiaren goiko aldean egileari buruzko azalpen zehatza ematen digute: De la Señora Maria Estibaliz de Sasiola.
Sasiola Debako etxe noble zaharra zen, gaur oraindik zutik dirauena. Jaki badakigu, beranduago, 1340. urtean, Lope Sasiolakoak beste etxe noble bat eraiki zuela Zumaian, eta Zumaiako San Pedro kaperan sasiolatarren armak ezarri zituztela. Sasiolatar ospetsuak izan ziren Martin Otxoa Sasiolakoa, Gaztelako kondestablearen idazkari izan zena, 1539ko urriaren 25ean, San Adriango bortuan Karlos V.a enperadoreari harrera egin zion berbera. Debako San Anton kapera fundatu zuen eta Aranzibiako jauna ere izan zen. Paskual sasiolakoa, Mutrikuko eskribaua eta 1583an Debako alkate izan zena.
Estibalitz Sasiolakoa, Patri Urkizuk emandako datuei jarraiki, debarra zen, 1550. urtea baino lehen jaioa eta 1611n zendua. Emakume noblea zenez gero, bazekien irakurtzen eta idazten. Bereak dira, beraz, Joan Perez Lazarragaren liburuan, amaiera aldean agertzen diren maitasunezko hiru olerki hauek:
XXIII
LEKU ON BAT DA ESKOZIA
De la señora Maria Estibaliz de Sasiola
Leku on bat da Eskozia
obeagoa da Beneszia
ene aldeko lagunoni
elkaenzako flakezia
nai deban orduetako
andia dakar fantasia
bosteun dukat kosta jakan
baroeoni balentia
emperadore jaunaganik
ekarizea lizenzia
eleizara juen oi naiz
egin oi det bekatu
abemaria asi baize
ezin oi det notatu
liburuan bere jari oi naiz
begi neureok lausotu
fraidia predikazen jarri
izik ezin aditu
ofrendara dianea
ondo oi det miratu
sagara gora dianean
amore lindeaz oroitu
amore linda galantorek
gogoan oi ni banindu
lagunok baiez diostau
neuronek ezin sinistu
neuronek esin neio baia
egingo digot mandatu
arenzat jaio ninzala ta
enagiala largatu
es bisteak konsolat[u]
ez egonak amorat[u]
ez maian asentatu,
ez oean albergatu.
Jaun zerukoa estagizu[la]
gizona onein amor[adu]
laztan enea nai gara…
sure atean arteti
aren agun zaite[z]
sakuskedan leiotik.
Egun artan nik ez ne[ban]
munduan lizan bear(rrik)
speranzeak bizi oi…
erri onezat atean
speranzea galdu oi dot
errira natorronea[n]
ene lastan zuri ederra
zure laztan ni banari
kontu estua emango digozu
zeruetako jaunari
munduan diran podere oro
eskuan dituanari
bazinaki gogoa
lastana biozekoa
[zu]re minez ilgo banaiz
[l]udatu jaun zerukoa
[a]more linda galant bata
[e]ne amore berria
[g]ura dakustan ordu orotan
[or]rzean ur det irria
[ur]a estakustanea
[a]ldea malenkonia
[…]gun ekusi estet eta
[…]oi ene bekataria
[…]sigarika banendorren
[…]patu egun batean
[…]estanarekin enkontra nezan
[S]an Juanen aurea
[ber]e iru matalotekin
[gorp]utza galanta joean
zazpi urtekoz ekari nau
gajoturik oea
korzierrean irte neban
baii? joean kalean
debotaro enzutera
birjinearen mezea
Madalena santea da
ene abogadea
arren emon degidala
eska nakion doea
arimakoz eta gorpuzekok
obe dedan bidea
ene laztan biozekoa
kortes enseinadea
eri onetan bestek eztu
ar oi deban librea
Franziako armak dakaz
goian eta bean
aren ekuzten etoriko naiz
lebante urrunerean
biok ondo izango gara
mundan garan artean
paradisu ereinuan
mundutik goazenean
XXXIV
ITAI LELO I BAI LELO
Itai lelo i bai lelo
etxean arai leloa
damarika dan galantaena
Belagai Butroekoa
Belagaia dioza eta
korionean jajoa
oreanik jagi ninzan
astelen goizean
eskuetan busti eta
kalera nirteanean
ene lastan zuri ederra
berdurakin aurean
soinean gonaz ondo jazita
jurapa oria gainea
gerian gerikoa eder
solea sotil oinea
bularteria trapua zuri
labradurak urrea
donzellakin fordelizak
lepoan goienainean
donzella batek jozi zeban
Iruneko kalean
niri ondo kosta jakin
Gipuskoako lurrean
orain aldiaz aita deza[…]
Gaztelako noblezia
Burgus ta Toledo
ta Kordoba ta Sibillia
[Maro]ko errei[nua]
Barzelona ta Balenzia
Napol erri noblea da
arek urrean Kalabria
Genoako kondaduan
Pisakin Florenzia
Pullalekin Ferrera baino
obeagoa da Beneszia
munduak klaramentean daki
zurca dana Zizilia
[A]ostaenez lezu on dira
Toskanarekin Lonbardia
aek gustiak baino bere
obeago ene amore onetsia
XXXV
MENDI ALTUAN
EDURRA DAIDI
Mendi altuan erurra daidi
aran baxuan eguzki
mendiaran guztiak baino
ene koitaok nagusi
ikaz lazten ninduan dontzella batek
aurten nai ez ekusi
laster kanbiatu ninduan
deseo ebenagaiti
Lehen olerkian mintzo den pertsonaia emakumezkoa da, bigarrenean ez da garbi ikusten nor ari zaigun hizketan, eta hirugarrena gizonezko baten ahoan jarrita dagoela dirudi. Olerkien kaligrafia aztertuta, garbi dago, hiruak esku berberak idatziak direla, eta kontrakoa frogatzen ez den bitartean, Estibalitz Sasiolakoak idatziak ditugu.
Baina nola iritsi ziren hiru olerki hauek Joan Perez Lazarragakoaren eskuizkribura? Patri Urkizuk honako hipotesia damaigu:
Estibalitz lehen olerkian matemindurik ageri zaigu eta badirudi maitasunezko olerki hau Joan Ruiz Belaskokoari idatzi ziola. Antza denez, arrakasta handirik gabe, Belaskokoa, berriz, Balagai Butroekoaz maitamindurik baitzegoen, damarik dan galantaenaz olerkian azaltzen zaigunez.
Joan Ruiz Belaskokoaren semea izen zen Joan Belaskokoa Joan Perez Lazarragakoaren alaba mariarekin ezkondu zen Santillan de Larrean, 1599ko urriaren 31n, eta aitaginarreba hil zitzaionean, haren idatziei jarraipena eman zien, euskarazko paperen artean, Estibalitz Sasiolakoaren olerkiak gehituz.
Hauxe da Patri Urkizuri esker, Estibalitz Sasiola lehen euskal emakume olerkariaz dakiguna.