Hondar guda karlista baino lehenxeago, 1869ko urtarrilaren 25ean Pablo Fermin Irigarai Goizueta, “Larreko“, Auritzen jaio zen. Aita bertakoa eta ama doneztebearra. Biak nafarrak, biak euskaldunak. Bere herria, Auritz, euskalduna zen oraindik. Bada, aita herriko handikia zuenez, tikitandik gaztelaniaren eragina nagusi senditu bide zuen, gure hizkuntzaren kalterakotz. Bere idazlanak irakurririk, berriz, aurkakoa erranen genuke, eguraldiaren berri ematerakoan idatzirikoa lekuko: “Baño: zer beroak, bero sapa, beti izerditan eta edaten! Iragan igande arratsaldean bi erauntsi eder bota zituen, arri pikor zenbeit ere ba, euriaikin batio, baño ez kalterik egiteko“.
55 urte zuelarik: “euskararen alderat ene biotzean ernatzen ari zen landarea bear nuen alatu (…) zaartuxe naiz, baño kolkoa bero dut orañik euskeraz ikasteko“. Garai hartako Iruñeko hainbat jaunttoen artean pizturiko nolabaiteko giro euskaltzalean ere lekuko dugu: “Iruñe untan ere, euskararen alde, zerbeit ari dire (…) Ongi ala, ongi: Nafarroako euskaldunek zerbeiten bearra baginuen!“. Irigarai jaunak, baina, irizpide modernoagoak erabiltzen zituen: “Erdaratik euskararat itzulikatzeko lanaz mintzo delarik; adiaraztera ematen digu, noraraño argituak bear diren ortaratzen direnak. Bi itzkuntzetan nagusi direlarik, euskar lanen gaia ere, barnedanik ongi miatua eta ikasia bear dutela. Bertzeenaz euskararentzat kalte ditekela, lan orietan eskuak sartzea, baldin ezpadazki ongi jakin bear dituenak“. 1925ean idatzirik.
Umore finakoa, bazterrak ongi nahastea zuen gustukoa. Izan ere, urtebete beranduago, Mussolini eta italiar faxistez mintzatzen ari zelarik, “azkenik ikasi dugu, Mussolinik bere lantegian begien aitzinean omen dauka Julio Cesarren iduria (…) Bearrik, euskaraz jakinen ez dutela, bertzeenaz salatuak gindezke“. Honen inguruan gobernadore zibilak zuen iritzia ezezaguna zaigu. Beharbada artikulu hau, gehienak bezala, Lapurdin argitaratzeak Larrekori arazorik ez izaten lagundu zion. Ildo honetatik, “Eskualduna” berean baina 1927an Nafarroako gobernadore ohiari euskararen etsaia izatea leporatu zion, ironiaz jantzirik: “Gure mintzoera ez bide zitzaion goxo“.
1916ko hitzak, “Napartarra” izenekoan argitaraturik: “Betidanik uste izan dut, euskarari buruz ez ginezakela aurrerapen aundirik egin, baldin ezpadugu euskel ikastolik. Gure Euskalerria il urran ikusita, epe labur baten bizitza baizik ezpadiogu atzemaiten, gure erria ala ikusi, ta gu geldirik, ixilik egoten lotsa gabeko egotea eta biotz gabeko ixiltasuna!“. Ziur gaude hitz hauek berberak Auritzetik urrun gelditzen ez zen Urepeleko Ferrando Airek sinaturen zituela bertso ederretan, bizitokiak eta mintzairak hain hurbil, mende erdia igaro arren: “ni euskarari nago bihotzez eta gogoz, ez ederraren gatik bakarrik, bainan gurea delakotz“. Abertzale izatearen aitormen zintzoak biak, Larreko zein Xalbadorrenak.
Eta Nafarroa? 1918ko artikulu batean ihardespena utzi zigun: “Naparrako nagusiak otz dagozi, naiago dute euskeldunekin baño Madrid aldeko eta Aragoa aldekoekin kidetu; orrek adiarazi nai du ez dutela bere biotzetan ezagutu nai angotarrengandik berexteko motarik. Ori ala baldin bada, ez dira Naparraren lege bereziaren aldeko, ez dira lege zaintzale, eta gutiago oraindik euskeraren zale. Mota oriek guziak bai dira Naparra, Españako bertze errialdetarik berexten dutena, berextaxunik nai ezpadute agur lege zarrari eta agur gure izaiteari“.
Sendagilea izanik, orduko goi mailako profesional aparta, populu xumearen osasunaz hagitz kezkaturik zegoen, “La Voz de Navarra” Iruñeko egunkarian argitaraturikoa aztertu, bertzenaz. Errate baterako, umeak: “Ama batek bere bularreko esnearekin bakarrik (…) Garbitu aurra egunero (…) Jana bezain bear du aurrak aize garbi eta sanoan atsartu (…) Aur bat xertatu bear litzake iru illabetetan -biruela, tifus…-“. Alkoholari loturik zegoenaz ere ohartarazten zuen, era bortitzean: “Ardo eta edari xuriari emana den aren azken etxea izaten da presondegia, erotegia edo eritegia (…) mozkorkeria nagazten eta errekaratzen ditu familiak, berekin ditu alferkeria, bearkundea edo miseria“. “Napartarra” zelakoan ere etxean erabiltzekotz errezeta moduko pasarteak azaldu zituen, lehenagoko sendakintzari lotuak. Halere: “Sendagile basa unen erranak onesten ezpadituzu utzi eta zure etxeko sendagilea deitu, unek argituko datzu“.
36ko estatu kolpea baino hilabete guti lehenago, 1935eko urrian, lerro hauek sinatu zituen: “San Kristobal delako gazteluan -Ia Iruñean bertan dagoen Ezkaba mendiko eraikuntza militar espainiarraz ari zen, hain zuzen-, jadanik urte bat badu, ainbeste gizon giltzaperaturik daudela; gaztelua ez dela ortarako, eta leen bai leen bearko dela etsi edo bear bezala egin. Gaztelu ortan, bat zendu delakotz langileak bere asarrea agertu dute egun bat, ortzirala, lanik egin gabe (…) Adiarazi nai izan dute, gazteluak osasungarrizko bear dituen baldintzak ez dituela eta orgatik il dela. Egia errateko, San Kristobal, gudularien gerizatzeko egina dago eta ez gaxoak an idukitzeko ez eta iñor giltzaperaturik an idukitzeko“.
1936ko uztailaren 18an Iruñeko karriketan euskara desagerrarazi zuten, tiroketen hots beldurgarrien oihartzunean. Hau dela eta, Larreko idazlea ere ezkutatu zen. Beharbada horregatik ez dugu hemen aipatu “Gerla urte gezur urte” izena daraman egunkaria. Zuri utziren dizugu, irakurle, interesa piztu bazaizu, lagun hau pertsonaren gisa gehiago ezagutu nahi baduzu. 1948an, ia laurogei urte zuela, honela sinatu zuen: Nafarroako euskaldun xahar batek. 1949an hil zen.