– Esnatu, Mirari!

Baina oso goiz zen… Mirarik begiak ireki zituen. Amak esnatu zuen, eguzkia Andia aldetik azaldu orduko. Logelako leihoak hegoaldera ematen zuen, eta handik egunaren lehen argia sartzen zen. San Juan bezpera zen. Urdiainen, festa handi–handia ospatuko zuten arratsaldean. Jai handia, Mirarirentzat batez ere. San Juanen kantaita lehen aldiz, kantatu eta dantzatu behar zuen. Neska izateari utzi, eta emakume bihurtuko zen.

– Jaiki. Paseotxo bat egin behar dugu –Ama oso serio zegoen. Ez, ez haserretuta, txeratsu baina serio.

Mirari dutxatu zen, jantzi zen eta etxe atartean itxaroten zuela, bere ama bila joan zitzaion. Han, iratzeak hormetatik zintzilik zeuden. Jada ia–ia dena prestatuta zegoen.

Mirariren familia herriko parte altuan, elizatik hurbil bizi zen, harri zaharreko etxe batean, handia eta ilun samarra, baina oso erosoa. Handik amarekin jaitsi zen, errepide zaharra gurutzatu zuten eta autobidearen azpitik pasatu ziren, Bentalde bidera iristeko. Baina… han San Juan ermita zegoen –pentsatu zuen Mirarik–. Arratsaldean, baseliza aurrean kantatuko zuen; egin zuten bidea egin behar zuten arratsaldean erromesaldian. Iritsi ziren San Juanera. Han amak musu bat eman zion Mirariri.

– Gaur,oso egun garrantzitsua da, bereziki zuretzat. Eta sekretu bat kontatu behar dizudan eguna da.

– Sekretua? –Bat-batean, Mirari urduri samar zegoen–. Zer sekretu?

– Urdiaingo emakumeek sekretu sakon bat daukagu; ez emakume guztiek. Sekretua gorde dezaketenek soilik. Sekretua dago arratsaldeko dantzan eta kantan –Mirarik bere begi marroi handiak gehiago ireki zituen. Nabarmen hori ez zuela espero–. San Juanen kantaita oso erritu zaharra da, eta hemengo emakumeen sinesteari elkartuta dago. Baina hasi baino lehen, zure promesa behar dut. Kontatuko dudana ez diozu inoiz erranen inori, ezean beharbada, zure adina duenean, zure alabari. Sekretua mendetatik dator, eta guk gorde behar dugu. Batez ere, emakumeen sekretua da.

Ama oso harresi baxuaren gainean eseri zen eta Mirarik gauza bera egin zuen. Zirudienez, unea heldu zen. Noski, promesa egin zuen, Mirarik. Jakin-mina zuen, baina bazekien zerbait garrantzitsua zuela aurrean.

– Zuk hamabortz urte dituzu, eta arratsaldean lehen aldiz kantatuko duzu. Hamar neska izanen zarete, baina guztiek ez dute sekretua ezagutzen. Orain Urdiainen, zortzi familiako emakumeek daukagu sekretua. Orain dela berrogei urte, bi emakumeek besterik ez zuten gorde.

– Eta zein da sekretu hori? Emakumeen sekretua bakarrik? Urdiainen bakarrik? Zergatik? Ezin dut imajinatu.

– Pausoz pauso: lehen, egiazki gure herriko emakumeen sekretua da. Sineste zaharra da. Orain jada sinestea baino gehiago, tradizio bat da, baina geure tradizioa da. Urdiainen mantendu da, eta beste lekuetan ez. Benetan, arratsalde honetako erritua hemen soilik mantentzen da, nahiz eta iraganean, segur aski, beste herri batzuetan ere, gertatuko zen. Euskal Herria oso herri zaharra da. Gure erlijio zaharra naturalista da, zehazki. Mari, gure jainkosa, zeruan bizi da, baina lurrean ere bizi da. Hau beste batzuekin ere gertatzen da. Basajaun, Sugaar, Jentilak, Laminak, Mairuak eta besteak. Natura gurtzen genuen, naturaren beldur ginen, natura maite genuen. Baina ez era bereko. Gizonak eguneko izakiak dira, eta eguzkiak zuzentzen ditu bere bizitzak. Emakumeak oso ezberdinak gara; gaua erosoa gertatzen zaigu, eta gure bizitza ilargiak eta bere zikloak eraginda dago. Izarrak lagunak ditugu, eta iluntasunaren erreginak gara.

– Bai, etxeko andreen boterea nabaritu dut, eta emakumeen boterea ere bai.

– Zuzen zaude, baina eremu txikiei dagokionez, soilik. Gaur da gaurik laburrena, gaur da eguzkiaren garaipena, eta garaipena erabatekoa izan dadin, suak pizten dira mundu guztian, iluntasuna ezkutatzeko. Ilargia, gure andrea, tristatzen da. Guk, emakumeok, ilargiaren lagunok eta gurtzaileok, ospatzen dugu festa hau gure erara, baina sekretuan. Hau da gure erritua, hau da gure kanta eta gure dantza mugiezina. Gizonek, ezta ere gure senarrek ere ezin dute jakin.

– Ama, harrituta nago. Noiztik egiten duzue hau?

– Ez erran “duzue”, neska. Hemendik aurrera, dugu. Dugu erran beharko duzu. Erantzuna da: betidanik.

– Baina hitzek ez dute zentzurik, bere zatirik handienean, Abestiak ia–ia umeen jolasa dirudi; nahiz eta esaldi batzuk… adibidez, “andre mutur maketsa”, eta “zazpi iturri urre kainuetatik, zortzigarrena metal zurietatik” oso arraroak diren. Misteriotsuak.

Amak begiratu zuen alaba. Gogoratu zuen, orain dela hogeita hamar urte inguru, bere alabaren galdera berberak egin zituela. Bere amak ez zekizkien ongi erantzunak, eta hark berak, gaur, ere ez. Gaurko testua “hurrengo eraberritzeko emaitza izan daiteke, era askotako zeinuko gaiekin”. Hori idazti zuen Satrustegi aitak, apaiz jakintsuak.

– Arrazoia duzu, baina pentsa. Zer dira zazpi iturri urre kainuetatik? Ustekabean, zazpi dira asteko egunak. Eguzkiak urrez betetzen ditu egun guztiak, baina zortzigarrenak metal zurietatik dauka kainua. Bere ura ez da urrea, zilarra da. Egunak biltzen dituen gaua da, eta ilargiaren argia, zuria. Emakumeon argia, gure argia. Andre mutur maketsa, edo agian andre mutur makatza. Hau bai, hau ilargia da. Gure kantuan gauza batzuk mantendu dira, oraindik. Baina ez kanta dena. Zuk beste gauza batzuetan arreta jartzea nahi dut. Zer iruditzen zaizu dantza?

Mirari hitzik gabe gelditu zen. Dantza dibertigarriago pila ezagutzen zituen.

– Beno… gure dantza da, dantza maitatua, baina ez da oso ikusgarria, ez da?

– Dantza arraroa da, ezberdina. Emakume dantza gutxi daude, Euskal Herrian. Baina dantza hau guztietan misteriotsuena da. Neskek zirkulua eratzen dute. Zirkulu ia geldia. Honek cromlech bat irudika lezake. Eta Neolitikotik, cromlecha izarren irudikapena da lurrean. Begira, eguzkiaren distiraren egunean, emakumeok izar bat eraikitzen dugu, gure herrian. Ez diozu erronka itxura hartzen? Gainera, zuen eskuek elkar hartzen dute. Zuk eskuineko eskua kokatuko duzu zure eskuineko lagunaren ezkerreko eskuan, eta ezkerreko lagunak hartuko du zure ezker eskua, bere eskuineko eskuarekin. Honek guztien arteko babesa erran nahi du, bai eta betiko.

– Joder, ama:ez zirudien dantzak hainbeste esanahi zuenik.

– Hau ez da dena, neska. Urdiaingo emakumeen jantzi tradizionala oso berezia da. Baina gainera, bi gona ditu. Barruko gona, “gona azpikua”, eta kanpotik beste gona bat, “gona estamainazkua”. Artaburu bat jantziko duzue buruan, diadema bezala, eta kanpoko gonaren atzealdearekin, burua estaliko duzue. Artaburuak arazorik gabe ikus dezazuen utziko du. Honek erran nahi du, eguzkiaren garaipeneko egunean, babesa eta erronka. Gaur ilargiaren alabok ez dugu amore emanen, eguzkiaren aurrean.

– Sinestezina, benetan! Baina, zergatik tradizio hau, ederra eta hain gurea, sekretua izanen da betiko?

– Ai, inushentea: bizitzak irakatsiko dizu.

Ama eta alaba, Urdiainerantz datoz. Eguzkia, hodei txikien atzean ezkutatzen da.