Trilogia bat idazteko moduko materiala bildu dut Zuberoako Mauleko kantonamenduan, Berrogaineko Xiberera ikasteko barnetegian, baina hauxe duzu nire egunerokoaren edo bitakora-kaieraren zenbait zertzelada.
Xorino kanthari hauxe uztailaren 28an igandean abiatu zen bakarrik bere autoan ekialderantz, A63 autopista harturik. Arratsaldeko 19:30etan iritsi nintzen Maulealat eta handik berehala Berrogaingo Laborantxa lizeora. Hantxe Nikok eta Patxik egin zautaten harrera eta logelak ziren tokia erakutsirik, bakarrik utzi ninduten eta logela batean suertez sartu nintzen. Afaririk gabe iritsi nintzen, eta Maulera zerbaiten txerka joaitea deliberatu nuen, baina aitzinetik barnetegia amini bat haboro ezagutzeko itzulia egin nuen eta sukalde-jangelan sartu nintzen. Handik une labur batera ene bi ikaskide agertu ziren: Roman eta Aitor. Biek elkarrekin joan ziren Zuberoa aldera Bizkaitik, eta afaririk ez nuela eta, Aitorrek bere afaria enekin elkarbanatu zuen. Neurekiko pentsatu nuen hasiera ona egin nuela barnetegian, inor ezagutu gabe joana, horrelako jende onarekin topo egin nuelako. Horrela bada, lehenengo gauean goiz joan nintzen nire txokora eta bakarrik lo egin nuen.
Biharamunean goiz jaiki nintzen, astelehenez, zortziak eta erdietan baikenuen elkarretaratzea eta kurtsoen hastea. Han egin nuen gainerako ikaskideen ezagutza, eta gero bi gelatan banatu gintuzten euskara-mailaren arabera. Gure gelan hiru bizkaitar, Roman, Aitor eta Manu, lapurtar bat, Cecile, bost gipuzkoar, Garazi, Miren, Izaskun, Olatz eta Aritz, bi nafar, Diego eta Carlos, eta ni neu mugaldekoa edo xarnegua geunden, bietarik edo denetarik amini bat hartzen duen neska lotsati hau, Ainara edo Añhea xibereraz. Irakaslea, berriz, bizkaitar aspaldian xiberotartu bat ginuen, Joseba Garai, eta lehenengo egunean Xan Bordaxar pastoralgile eta idazle xiberotarrarekin elestatzeko aukera izan ginuen pastoralari edo besta nazionalari buruz.
Goizeko kurtsoez gain, arratsaldeoro atelierrak izan genituen, bazkalondoren, eta atelierretan parte hartzeko taldetan banatu gintuzten, xiberera kurtsoko bi taldeak nahasirik, iparraldeko nahiz hegoaldeko ginela ahantzi nahirik, denok batera. Atelierretan xiberera praktikatzeko aukera ginuen, ikasteaz gain, eta astelehen arratsaldean sendabelarren atelierra izan nuen nik neuk beste sei lagunekin batera. 3 errezeta proposamen egin zigun irakasle gazte ilehoriak, Amaia Patalagoitik, eta nik neuk larrü sümindü nahasketa egin nuen, azalarentzako ona den gaintzügailü bat.
Atelierren ondoren, afaria izaten genuen eta ondotik gaüaldia: gaü epelak alaitzen genituen kantüz eta solasean nahiz jolasean.
Uztailaren 30ean asteartez eta bigarren egunez, barnetegia ordaindu ondotik, goizean xibererazko gramatika ikasteko eta aditzaren logika ezagutzeko aukera izan genuen irakaslearekin. Xibererazko hitanoa, toka, eta züka ikasi genuen, eta drole bada ere, xibereraz noka ez da erabiltzen, baizik eta züka. Xiberotar fonologia ez dela hoba edo berdin ikusi eta ikasi genuen, prefosta! Xiberera normalkuntza bidean oraino, etxekoa etxekitzea da helburu, baina batuerari buruz hurbiltzea biziraun nahi badugu. Gure tttototegietan edo kadieretan txintxo-txintxo eserita, adi geunden irakaslearen hitz-parrastadari. Heltübada aditzaren logika amini bat ikasi dugu, agian xibererazko adieran desioa edo nahia erran nahi baitu. Hegabera zaurituaren gisa, iritsi nintzen Zuberoa gainera bakarrik, eta jendezione atsegina aurkitu dut bertan!
Bazkalondoren, kantü atelierra izan nuen, eta Claudine xiberotarsa gazte eta loriosarekin khantatü eta dantzatü genuen. Gero, elkarrekin bi bertso sortu genuen “Astoa eta otsoa” kantu xiberotarraren doinuan.
Sendabelarrak ikasirik, gantzügailüak sortürik,
Algarreki gü biltzean,
Algarrekin gü biltzean, dantzan eta xurrutean!
Ezagützen lekü berri, bilakatü gü kantari,
esküz eskü aitzinean,
esküz eskü aitzinean, deskantsüan Xiberoan!
Afaria eta gero, gaüaldian Allande Etxartek bere liburu berria aurkeztu zigun: “Leheneko eüskaldünari fama zaio baratü…”.
Xiberera ikastaldiaren hirugarren egunean eta ez astearen azkenez, uztailaren azken egunean San Inazio egunean goiz erdian Mauleko euskal enpresa berritzaile bat ezagutzera joan ginen: ELKAR, NOR-NORK aditza amini bat ikasi ondoren.
Alokutiboa ikasi dugu, eta jakin alokutiboa hitano batuan bezala ez dela galderetan eta menpekoetan erabiltzen; eta era berean ohartu toka bai, baina noka ez dela ontsa ikusia Xiberuan. Beti zü! Eta biba gü! Baxenafarroan eta Nafarroa osoan noka, aldiz, ontsa erabiltzen da eta gustuko dudan mutil horri toka arituko zaio neska motz hau:
– Etor hadi nere palmondoaren gerizpera!
Bazkari goxoa egin genuen barnetegian bezperako sukaldaritza-atelierreko emaitzarekin, hanburgesarekin alegia, eta arratsaldean sukaldaritza atelierra izan genuen: Ratatouille saltsa egin genuen biharamuneko bazkarirako. Sukaldatzeaz gain, kantuz aritu ginen:
Piper eta tomate
baratxuria düt maite
barneko xixareek
atakatakatakanatzen naute!
Arratsaldean Mauleko plazara joan ginen esku-huska pilota-partidaz eta merkatuaz gozatzera, eta hantxe afaldu genuen. Hango ostatuan kantuz aritu ginen bertako jendearekilan gauerdira arte eta handik barnetegira joan ginen lo egitera. Agorrila hasteko modu polita, kantuz eztarria urratu beharrean baina alegera!
Biharamunean, baina, gogorik ez genuen ohetik jaikitzeko baina txintxo eta zintzo 9etarako xibererako kurtsoan ginen, eta gure haur denborako kontuak xibereraz kontatu genituen: eta zü nola zinen? Bokalen gaineko ttikak ontsa ikasirik hasi nintzen kondatzen nolakoa nintzen…
Eta ni haur denboran isila eta herabetia nündüzün. Marraztea eta idaztea maite nündüzün. Gaztetan eta ikasle garaian besta handiak egindakoa, bena langilea ere banündüzun. Gaztetan gaükaria idazten hasi nündüzun eta poesia maitatzen hasi beste olerkari zonbait irakurri ondoren. 19 urte nitüzülarik lehen aldikotz etxetik landa ilki eta Alemanialat joan nündüzün alemana ikastera. Han poesia idazten hasi nündüzun eta 20 urtekin euskal filologia ikasteko deliberoa hartu nündüzun eta Gasteizera joan. Üska eta üskal literatura haboro ikasi nündüzun eta poesia haboro idazten. Gutti elestatzen nündüzun, herabetia bainintzen.
Eta orain nola zira?
Oraino ere herabetia eta hitz gutxikoa nüzü, bena maite düzüt üska irakastea eta literaturaz elestatzea. Orano gazte nüzü, bihotz hautsi honekin, eta ene ustez hanitx dizüt emaiteko.
Iraganeko alokutiboa ikasi dugu garai bateko Hazparneko neska gazte baten istorioa irakurtzean, Maulealat etorria espartinen egitera. Entzuna nuen Erronkariko enaren berri, baina interesanta izan da Lapurdi aldeko espartingile baten testigantza irakurtzea…
eta horrela, bazkaltzeko iragan eguneko gure ratatouillez ahogozatu dugu, gero fundizio-atelierrean burnia lantzen ikasteko Pette artisau gazte üskaldunarekin. Saiatu da bere pazientzia osoarekin Añara hau errementari bilakatzen, eta ni neu arratsalde osoa jo ta su aritu nintzen izerditan ene burnizko hosto zintzilikarioa burutzeko, baita lortu ere Petteren laguntzarekin!
AINARA
AÑHEA xibereraz
Erronkarin maite buhamearen ments,
Zuberoan maite pilotariaren falta,
enaren bidean egin dut
Uztarroztik Maulealat
nik ez nahi joan
Uztarrozera bueltan
nik ez nahi ürrün Mauletik
bihotz hautsiaren xokoan
baditut zuretzat gordeak
hegabera zaurituaren gisa
igaraten dut bortüa
igaraten kantüz ene dolua.
Afaldu ondoren, Xan Alkhat bertsolariak girotutako gaüaldiaz gozatu genuen eta bertsoak egin genituen taldeka, bertsotarako gaia ikastaldia genuela:
Atzo garagardoa
egun bitamina
baina biharamunean
ze burukomina!
Kurtsorako bidean
hartu aspirina
nor nori nork badügü
gure katixima.
Neskenegün goizian
oro da zikina
erratza zerpilerra
egintzak lan fina
xiberera ikastia
da gure ahalegina
egonaldi goxua
eta ahaztezina!
Pazientzia ürrentü zait
kexu nük jakina
kasu eman ezazue
badut zartagina
bi pelata emanik
eta jo aitzina
dagun ikastaldian
seriosak bagina!
Hala, kantuz eta bertsoz beroturik, oheratu ginen, eta biharamunean xibererazko azken kurtso-egunean klima aldaketari buruzko mintzaldia eman zigun Allande Etxezaharretek, eta gero bazkaltzeko arrautza egosiak eta saltxitxak arratsalderako pista-jokorako indarrak hartzeko.
Atharratze-Aloze-Bidoze aldian ibili ginen eta lehiatu taldean pista-jokoan: Maddalen Jauregiberri idazle eta ekintzaile historiko aloztarra ezagutu dut eta poztu naiz emazteki historikoaren berri jakitea. 1925ean sortua eta abertzalea, euskaltzain urgazle izandakoa eta BEGIRALEAK taldeko lehen emakume elkartearen lehendakari. IKASen sortzailea izan zen eta euskararen ikastea beste hizkuntzak ikastea oztopatzen den ideia okerra zela esan zuen, eta euskararen transmisioa familian egin behar zela erran. Emakume ausarta izan zen, garaian garaiko iritziaren kontra joan baitzen:
“Anaiak gira lapurtarrak xiberotar eta nafartarrak, anaiak baita gipuzkoarrak arabar eta bizkaitarrak. Güztian Ama Eüskadi da ta gü beren seme bakarrak. Müga kentü ta jarri dezagün aberri oso bakar bat.”
Afalordurako barnetegian egon behar genuenez, abiatu ginen, baina bidean pentsatu Atharratzeko gaztetxea ezagutzera joatea, eta han sagardoa dastatuz, jakin dugu Agosti Xahoren sortetxea zela!
Afalondoren, azken gaüaldian agurra, eta agur gisa, astean zehar kantu-atelierretan talde osoak egin genuen kantua kantatu genuen, “astoa eta otsoa” airean:
https://www.youtube.com/watch?v=CUYp99ZaZao
Xiberotar ikastaldia
Elorrio ta Kiputxetik, Donapaleu ta Maulerat,
Bidian galdürik, ebili arren,
bidian galdürik ebili arren, jinen botzik Berrogainerat!
Oi gü gira Berrogainen, oi besteak Mendikotan,
Iraultzetako denboretan,
Iraultzetako denboretan, paketa hütx egin dügü!
Sendabelarrak ikasirik, gantzügailüak sortürik,
Algarreki gü biltzean,
Algarrekin gü biltzean, dantzan eta xurrutean!
Ezagützen lekü berri, bilakatü gü kantari,
esküz eskü aitzinean,
esküz eskü aitzinean, deskantsüan Xiberoan!
Gü beti astoak bezala, egün oroz errepika,
eta Joseba “aitzina pika”,
eta Joseba “aitzina pika”, bena sekülan ez dantza!
Niko, Joan eta Patxi, Maritxu denen amañi,
eskerrik hanitx sükaltari,
eskerrik hanitx sükaltari, algarreki oro alaiki!
Ürrentzen da ikastaldia, ta Xiberuko aidia
joanen gira hegoaldera,
joanen gira hegoaldera, bena ützüliko gira!
Gaüza hanitx ikasirik, eta sobera edanik
dena batera eginik,
dena batera eginik, Ipar ta Hegoa algartürik!
Patxi, Joan eta Niko, emazüe hiru bertso
orai egin behar düzüe
orai egin behar düzüe, ala lotsatürik zide??
Kantuz, dantzan eta solasean ia gaüpasa egin ondoren, goizeko bostetan oheratuta, 9etan jaiki nündüzün barnetegia utzi aitzin xahaketa egiteko!
Agorrilaren 3a larunbata eta ez genuen etxera itzultzeko gogorik, eta gehienak joan baziren ere, batzuk gelditu ginen Maulen bazkari-legea egiteko, plazako Europe jantokian, eta arratsalde osoa eserita kantuz eta solasean aritu ginen.
Gaua lagun xiberotar baten etxean igaro ondoren, biharamunean agorrilaren 4an igandean Pagolara joan nintzen GARAT pastorala ikustera. Emakumearen presentzia handiaz gozatu nuen, pastorala anitx maite izan dut, Euskal Herriko historiaren pasarte latz batez jabetu nintzen, eta Domingo Garat abokatuaren maiteminaz ohartu.
1789 eta 1799 arteko urteak ilunak eta bortitzak izan ziren Frantziako Erresuman eta batez ere Ipar Euskal Herrian eta Euskal Herri osoan. Mendeetan hor izan zituzten instituzioak galtzeaz gain, Errepublika erradikal eta zentralistaren kolpeak errezebitu behar izan zituzten. Lekukoek ezin zuten gehiago lehen bezala parte hartu bizi publikoan, sufragio zentsitarioaz guttiengo aberats bat baizik ez baitzen baliatzen. Baina Iraultzak kapitulu berri bat ireki zuen, eta lehengo probintzien interesak baztertu eta euskararen erabilpenean oinarritua litekeen Euskaldunen arteko instituzio baten aldeko defentsa sortu zen. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira…
Giro ilun eta nahasi hori bizitzea eta protagonista izatea egokitu zitzaion Domingo Garat lapurtar abokatuari, eta bere kontraesanekin alde batetik eta bertzetik kolpatua izan zela deritzot. Frantziako ordezkariek herria departamentu berriz zatitu nahi dute: biarnesak eta euskaldunak elkartuz; Garat anaiak oldartzen dira, baina galtzaile ateratzen dira.
Liberté, egalité, fraternité aldarrikatuz, aniztasun oro desagertzea zen helburu, eta iragan agorrilaren 4an Pagolan antzeztu zen pastoralean adi-adi egon nintzen oholtza gainera behatuz. 12. jelkaldian edo ekitaldian Musde Villontreix de Faye biarnestarra, Oloroeko apezpikua, mintzatu zen, eta hizkuntzen aniztasuna aintzat hartu gabe eta euskaldunekin batera departamendu frantses berri bat eraiki asmoz, lehentasuna eman zitzaion mintzaje bera elestatzeari. Pastoralean Garat anaien aurrean arrazoiak ematen ditu departamendu berri horretarako, biarnestar eta euskaldunek mintzaje bera ez ukanik ere, harremanak dituztela aditzera emanez, eta diktadura kutsuko iraultza frantsesaren leloa goiburu hartuz, mintzaje ororen gainetik bertze mintzaje bat amodioarena edo maitasunarena lehenesten du, Garat anaiak departamendu berriaren alde atxiki daitezen konbentzitzeko: (…) bestalde ezagützen düt, mintzaje orotakoa, denentzat balio dena, hots amodioarena”. Bertso-lerro hori ez nuen oholtza gainean entzun baina pastoralaren liburuxkan irakurri nuen, eta pentsatu nuen neurekiko, nahi gabe ahantzi ote zitzaion aktoreari ala nahita ez ote du aipa biarnesaren maitasun hitz iruzurtia.
Izan ere, nor ez legoke ados iraultza frantsesaren goiburu eder horrekin? Askatasuna, berdintasuna, anaitasuna! Eta ororen gainetik maitasuna! Ni neu ez nago ados hitz horien gibelean bihotzik ez dagoelako eta bai faltsukeria hitz hutsa, mamirik gabea eta bortizkeria. XVIII.mende amaierako urte haiek bortizkeriaz eta gorrotoz beterik zirela adierazi zidan iragan igandeko pastoralak xibereraz. Hitz horiek hutsalak dira, bestea errespetatzen ez dugularik, eta berdintasunaren alde ez nago ni ere garaiotan.
Nik emakume gisa ez dut aldarrikatzen berdintasuna, ez bainaiz beste pertsona baten berdina; baina bai aldarrikatzen dut eskubideen eta betebeharren berdintasuna. Nik pertsona gisa ez dut aldarrikatzen askatasuna, ez badut besteak bere hizkuntzan bizitzeko duen askatasuna onartzen eta neure mintzajea besteari inposatu nahi badiot, eta hori egin zuten zenbait frantses burgesek euren askatasuna baliatu desberdinaren edertasuna zapaltzeko, amodioa alde batera utziz.
Egiazki amodioaren mintzajea erabiliko bagenu, egiten dugun orotan bihotza eta zintzotasuna jarriz, ez genuke askatasuna, berdintasuna, anaitasuna aldarrikatuko, eta bai aldarrikatuko genuke giza eskubideen ordez, aniztasunaren eta desberdinaren maitatzea, beti bai erraitea alegia, bai bihotzez: BAI DA BAI!
“Liberté, egalité, fraternité” hitzak entzünik, nik ere Domingo Garaten gisa bere kontraesan eta bertute guztiekin, nahiago niz partitü, herra dutenekilan ezin beita deüs ere xüxenik moldatü. Instituzioa eta hizkuntza gaurko bi borroka ere badira… euskal departamentu baten eskaria hor da oraino, eta orduko eskaerek gaurkotasunik ez dute galdu. Jakin dezagun oraingoan gure aukera profitatzen, iraganeko akatsetatik ikasiz.
Amodioaren mintzajeaz ahantzi ziren pastoraleko aktoreak, eta beraz, ni ene maite galdüaz oroitu nintzen, hari enekin han Zuberoan eta pastorala ikusten egoitea maite izanen lukeela pentsatu nuen… beharbada ene bizitzako gizona izan da, benetan maite dudana eta benetan maite ninduena, eta beraz, beharbada inoiz baino gehiago oroitu naiz maite dudan hartaz. Beharbada duela bost urtetik hona ene bihotza harena delako, ez dut xibererazko barnetegian ligatu edo dragatu ahal izan, baina bakantzetan bezala deskonektatu dut barre asko egin dudalako, eta horrek on egin dit uda honetan. Xibererazko adieran, AGIAN itzuliko zait ene maite galdüa, eta berriz ere izanen gira uros eta zoriontsu! Agian… manexen adieran?
Etxerako bidea arratseko 9etan hartu nuen, gainerako lagunez agurtu eta Orioko ikaskide bat kopiloto harturik. Gogorik ez etxeratzeko, aste trinkoa izan baitzen pastoralarekin biribilduz, baina uros… trilogia bat idazteko materiala bildu baitut astebete-betean!
TO BE CONTINUED…
Ainara Maya Urroz
Irun
PDF irudiekin: