Jupiter eguzki-sisteman dauden gasezko lau planeta erraldoien artean (Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno) handiena da. Bere diametro ekuatoriala 143.000 km ingurukoa da (Lurra baino 11 bider handiagoa), eta bere masa gure planetarena baino 300 bider handiagoa. Jupiterrek 11,9 urte behar ditu Eguzkiari bira bat emateko, 5,2 astronomia-unitateko distantziara batez beste, eta bere ardatzaren inguruan bira bat emateko behar duen denbora 10 ordu ingurukoa da.

Jupiter teleskopioz behatu zuen lehenengo pertsona Galileo Galilei izan zen, 1610eko urtarrilean. Haren teleskopioak ez zeukan behar beste potentzia planetaren diskoan ezer identifikatzeko, baina bai planetaren lau satelite nagusiak ikusteko: Io, Europa, Ganimedes eta Kalisto. Aurkikuntza horrek balio izan zion konturatzeko Lurra ez zegoela unibertso osoko mugimenduen erdian. Gaur arte 63 satelite ezagutzen zaizkio, eta milioi bat km-ra eraztun ahul bat dauka, Lurretik ikusezina dena. Urte batzuk geroago, 1695eko uztailean, Giovanni Dominico Cassinik planetaren diskoan Orban Gorri Handia (GRS —Great Red Spot—) aurkitu zuen, berak orduan “orban iraunkorra” izena eman ziona. Orban Gorri Handia eguzki-sisteman ezagutzen den bortizerik handiena eta zaharrena da (Lurraren tamainaren bikoitza eta 300 urte gutxienez), eta Lurreko urakanek baino 3 bider abiadura handiagoa duen fenomeno atmosferikoa da (orduko 360 km-ko abiadura).

Irudia: NASA/JPL. Voyager 1 zundak 1979an hartutako Orban Gorri Handiaren irudia, 300 urtez gutxienez bizirik dagoena. Bertan baita ere Jupiterren ugariak diren zurrunbiloak eta bortizeak ikusgarriak dira.

Jupiterren itxurak, eguzki-sistemako beste planetekin alderatuta, banda-zona egitura paralelo bat aurkezten du. Bandak behe-albedoko egitura hodeitsuak dira; ostera, zonak haien arteko eremu argiak dira. Banda eta zona horiek Jupiterren haize zonalen egiturarekin lotuta daude, eta jet-korronte (haize-korronte) horietako batzuek orduko 540 km-ko abiadura lor dezakete. Esan bezala, Jupiterren atmosferan fenomeno meteorologiko ugari beha daitezke: bortizeak (GRS, obalo zuriak…), uhinak, ekaitz konbektiboak, turbulentzia ziklonikoa, festoiak edo eremu beroak (hot spot) eta abar.

Jupiterren egitura kimikoa Eguzkiaren antzekoa da; horrek esan nahi du elementu kimiko ugarienak hidrogenoa eta helioa direla, Eguzkiaren kantitate berdintsuetan. Onartutako hipotesia da Jupiterren barnean dauden elementuen proportzioak eguzki-sistema sortu zuen nebulosa planetarioaren bera izan behar duela. Jupiterren dentsitate baxuak (1,33 g/cm^-3) hidrogenoan eta helioan oinarritutako egitura kimikoaren ideia indartzen du. Planetaren masak ezin du horren dentsitate baxurik izan, pisu handiko elementurik baldin badago. Adibidez, Lurraren kasuan, 5,52 g/cm^-3-ko dentsitateak adierazten du elementu astunak dituela: esaterako, burdina eta nikela metalak agertzen dira, besteak beste. Jupiter aipatutako bi elementu arin horien nahastura batez osatua izateak esan nahi du planeta fluido bat dela, hidrogenoz osatutako izugarrizko itsaso zabal bat. Beraz, Lurrak ez bezala, ez dauka gainazal solidorik, eta onartzen da propietate hori dela hodei mailan ikusten den dinamika atmosferikoaren konplexutasunaren arduraduna.

Metanoa (CH₄) eta amoniakoa (NH₃) izan ziren Jupiterren detektatu ziren lehenengo substantzia kimikoak, Lurreko behatoki astronomikoetatik egindako teknika espektroskopikoen bidez. Jupiterren atmosferak islatutako eguzki-espektroak bi molekula horiek sortutako absortzio-bandak ezagutarazi zituen. Hidrogenoa geroago detektatu zen, metanoarekin, amoniakoarekin, urarekin eta hidrogeno sulfuroarekin (H₂S) batera. Izatez, substantzia kondentsagarri horiek hiru hodei mota eratzen dituzte Jupiterren atmosferan. Lehenengoa troposferaren goialdean (0,6-0,7 bar-eko presioan) kokatzen den hodei-maila, teleskopioz begiratuta Jupiterri banda-zona itxura ematen diona; amoniakoz osatua dago. Horren azpian, 2,5 bar-eko presiopean, amonio hidrosulfurozko hodeiak agertzen dira; eta, azkenik, 4-6 bar-ko presio-tartean ur izoztuzko kristalez osatutako hodeiak kondentsatzen dira.

Jupiterren barneko egitura ez da oso ezaguna, baina ikusten diren mugimendu atmosferikoetan garrantzi handia izan behar du. Barne-egiturako ereduei jarraituz, planetaren barrura sartzen garen heinean, goiko geruzek beren masarekin behekoak zapaltzen dituzte; presioa handitzen da, eta, horren ondorioz, tenperatura. Ikerketa berriek frogatzen dute hidrogeno molekularra fluido-likido bihurtzen dela 1 Mbar-eko presio arte, eta 6.000 Kelvineko tenperatura lortzen duela. Balio horietatik aurrera, presioak hidrogeno molekula apurtzen du, protoiak eta elektroiak banantzen ditu eta, horren ondorioz, plasma-eroale elektriko (H⁺) bat sortzen du. Egoera hori Jupiterren erradioaren 0,8ko distantziara gertatzen da. Hidrogeno molekularraren eta metalikoaren arteko muga atmosferaren oinarri gisa onartzen da. Hidrogeno metalikoaren geruzan eremu magnetikoa sortzen da, eta horrek planetaren errotazioa finkatzen du. Barrurantz barneratuz, litekeena da metalez eta harkaitzez osatutako “izotz” estalki batez egindako nukleo bereizi bat izatea, nahiz eta oraindik nukleo horren neurketa esperimentalik ez egon.

Irudia: NASA/JPL-Caltech/SwRI/MSSS/Kevin M. Gill  2019ko otsailaren 12an Juno misioaren JunoCam kamerak ateratako argazki-konposaketa. Bertan Orban Gorri Handia eta Hego hemisferioa ikus daitezke.

Jupiterrera bidalitako azken misio espaziala, Juno misioa da. Juno zunda 2016an heldu zen, 5 urteko bidaiaren ostean, eta bertan orbita polar eta eliptikoa erabiliz Jupiterren ikuspegi desberdinak ematen ari zaigu (ikus irudia). Esan beharra dago, Juno misioa aurrenekoa dela eguzki-energia erabiltzen eguzki-sistematik bidaiatzeko, izan ere, aurreko misio guztiak energia nuklearra erabiliz garraiatzen baitziren.

Irudia: NASA/SWRI/MSSS/Gerald Eichstadt/Sean Doran. Juno misioak, lortutako argazki bilduma 6. Perijove-ari dagokiona. Bertan Jupiterren ikuspegi desberdinak ikusgarriak dira, lehenengo irudia ipar poloaren izanik eta azkena hego poloarena.

Bibliografia:

https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/Jupiter

https://zientzia.eus/artikuluak/jupiterren-zikloiak-eta-magnetismo-masiboa-erakuts/

https://en.wikipedia.org/wiki/Jupiter

https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/overview/