Aski ezagunak ditugu Arnault Oihenarten (Maule, 1592 / Donepaleu, ?) lan historiografiko eta poetikoak. Abokatua eta Nafarroako gorteetako prokuradorea izan zen honek Euskal Herriko historiari buruzko Notitia Utriusque Vasconicae tum Ibericae tum Aquitanicae (Paris, 1638) lan erraldoia utzi zigun, baita Lafittek 1967an L’Art Poetique Basque titulupean osotara argitara eman zuen Oihenarten lan poetiko bitxia eta interesgarria ere.
Halaber, 1657an, Oihenartek Atsotizac edo refrauac izeneko proberbio liburua plazaratu zuen. Seguru asko, zuberotarrak beste egile batzuen lanetara jo zuen bere bilduma osatzeko. Hori alde batera utzita, atsotitz horien artean euskarazko herri ipuin baten adibidea aurkitzen dugu; alegia, gure literaturan idatziz jasotako lehenengo herri ipuina: Orhiko xoria.
Hona Hemen:
“Behiala, hegaztiak mintzo zirenean, xori bat neguan hotzez hila habia bati arrimatu zela, eta hura bertze xori batez hartua edirenik, haren hantik ateratzeko, sinhets arazi nahi uken ziola, Orhin ekhia bero zela; ordea bertzeak haren mina ezaguturik, inhardetsi ziola, bazekiela Orhiko berri, ezi hantik etorri-berri zela.”
Lehenagotik Gero liburuan Axularrek idatzi zituen exenplu klasikoak geneuzkan narratiba laburraren adibidetzat. Baina, esan bezala, Oihenarterena da gure ahozko literaturatik hartutako narrazio labur baten lehenengo lekukotasuna. Horra hor, gainera Zuberoako folklorean hain ezaguna den “Orhiko txoria” irudi literarioa, kantetan, olerkietan ere askotan agertzen zaiguna.
Txori magikoak gorabehera, bistan dago Oihenarten testuak atsotitz izatetik gutxi daukala. Esango genuke parabola generora gehiago hurbiltzen dela. Bere baitan istorioa datza, hasieratik amaierara arte oso-osoa, borobila, trama eta guzti, edozein narraziotan aurki genezakeen bezalaxe. Atsotitz arrunt bat baino luzetxoagoa ere bada, ikus dezakegunez.
Horrezaz gain, hasierako formula narratibo kanonikoa (“Behiala, hegaztiak mintzo zirenean”…) istorioaren trama (txori bien arteko elkarrizketa) eta ustekabeko amaiera (esperokoa ez den erantzuna, habiatik bota ez dezan) ditugu dudarik gabe ipuin generora hurbilarazten duten ezaugarriak.
Alvaro Rabelli