Kaskarot hitza, gaur, Lapurdi osoan hedaturik dago. Bere erranahiari buruz gauza ainitz erran badira ere, oraindik zehazki zer erran nahi duen jakin gabe jarraitzen dugu. Horrela izaki, bitxia egiten zaigu, Lapurdiko bi kontu arras ezberdinekin uztarturik azaltzen baitzaigu. Alde batetik Ziburu eta Donibane Lohizune aldean XVI. mendetik aitzina bizi izan den gizatalde baztertuari eman zitzaion izena dugu; eta bestaldetik, Lapurdi osoko ihauterian eta dantzetan azaltzen den pertsonaia apain, eder eta alegerari ematen diogun izena. Loturarik badea bien artean? Hala bada, zein?

Zenbait idazlek eta ikerlarik kaskarot deituriko dantzariek hainbat mendetan bazterturik eta jazarririk bizi izan zen gizataldeari erreferentzia egiten diotela erran izan dute, Ziburu eta Lohizune aldeko kaskarotak biziki dantzari on, iaio eta alegerak baitziren. Alabaina, badira bien arteko lotura oso bestelakoa izan daitekeela erraiten digutenak. Azken hauen irudikoz, garai bateko kaskarot gizataldekoek eta kaskarot dantzariek izen bera dute biek erabili izan duten ber elementua erabili izan dutelako jantzi eta kapeluetan, bi-biek kaskabilo edo kriskitinak erabili izan baitituzte dantzatzeko arropetan. Hauen ustez, kaskarot hitzaren etimologia kaskabel hitzetik etor daiteke. Modu batean edo bestean, eztabaidak bizi-bizian darrai.

Ene ustez, eta etimologiaren kontuetan gehiegi sartu gabe, biek kaskarot gizataldeari egiten diote erreferentzia; baina bada kontu bat kaskaroten afera honetan izugarri harritzen nauena. Denok dakigun bezala, euskal ihauteria arras manikeista da, hau da, beti izaten dira bi gizatalde aitzinez aitzin agertzen zaizkigunak. Lehena apaina da, ongi jantzia, garbi-garbia, dotorea, gisakoa, euskal gizartearen ohiko antolamendua ordezkatzen duena; bigarren taldea zikina da, biziki basa, arras zarpaila… eta ohiko gizartetik kanpo diren pertsonak ordezkatzen dituena. Ainitzetan, talde marjinaletako elementuak izaten dira: buhameak, kauterak, arrotzak eta abar.

Jakin badakigu, XVI. mendetik aitzina ihauteko taldeak Lapurdi osoan hedatu zirela. Talde hauek etxez etxe ibiltzen ziren bertsoz, kantuz eta dantzaz bazterrak inarrosten. Ordain gisa, etxeetako nagusiek jan-edariak ematen zizkieten. Talde hauetan lehen aipatu ditugun bi gizataldeak agertzen ziren. Hastapen urrun haietan zer nolako izena zuten ezagutzen ez dugun arren, azken bi mendeetan, bederen, kaskarot eta zirtzil izenez ezagutu ditugu.

Eta orain dator nire harriduraren zergatia. Denok dakigun bezala, kaskarotak, gehien bat, Ziburuko eta Donibane Lohizuneko kostaldeko auzategietan bizi izan zen gizatalde marjinaleko gizon-emazteak ziren, itsasgintzarekin arras atxikiak zirenak. Garaiko idatzietan erraiten zaigunez, arras jende alegerak ziren, kantari eta dantzari biziki onak, ainitzetan fandangotan aritzen zirenak. Arropa zuriz eta koloreetako zapiz, gerrikoz, lumaz… janzten omen ziren. Emaztekiek burua liliz apaintzen omen zuten.

Batzuen ustez, Okzitaniatik ihes egindako kataroen ondorengoak ziren, beste batzuek agota eta buhameen nahasketa batetik sortuak zirela erraiten dute. Badira Espainiatik ihes egindako moriskoen ondorengoak zirela defendatzen dutenak eta baita ingelesen inbasio eta jazarpenetik alde egindako irlandarrak zirela ere ozenki aldarrikatzen dutenak. Modu batean edo bestean, gauza da XVI. mendetik aitzina azaldu zirela Lapurdiko itsas-hegian eta hortxe finkatu zirela. Zenbait mendetan bazterkeria eta jazarpena pairatu zituzten. XVIII. mendearen hondarrean, Frantziako Iraultzaren ondorioz sorturiko legeek amaiera eman zioten egoera marjinal horri, eta hortik aitzina, pittaka-pittaka izan bazen ere, kaskaroten gizataldea gainerako biztanleekin nahasi eta Lapurdiko gizartean integratu zen.

Eta hauxe da nire galdera. Nola izan daiteke garai zahar haietan Lapurdiko gizarte ordenatutik kanpo ziren kaskarot baztertu haiek, orain Lapurdiko ihauterian, gizarte antolatu eta zuzena adierazten duen gizataldea ordezkatzea? Kaskaroten tokiak zirtzilekin batera egon beharko luke. Noiz eta nola pasatu ziren Lapurdiko ihauterian gizarte antolatu eta zuzenaren aldera?

Nire ustez, lapurtar ihauteriko lehenbiziko talde haietan bi gizatalde agertzen ziren, hasieran aipatu bezala, baina ziur aski, gizarte antolatu eta zuzenekoak ez ziren kaskarot deitzen. Ez, bederen, XVI. eta XVII. mendeetan. Holako pertsonaia aldaketak izan ditugu beste lurraldeetako ihauteetan, Zuberoako maskaradan, adibidez, non pertsonaia batzuk desagertu ziren eta beste batzuek heien tokia zuten bete. Lapurdiko ihauterian ez dea horrelakorik agitu? Kaskarotek ez al dute aitzineko beste pertsonaia bat ordezkatu?

Badakit horretaz ez dugula neholako idatzirik, eta gure oroitzapen kolektiboan ez dela balizko aldaketa horretaz neholako erreferentziarik atxiki. Hala eta guztiz ere, logikak kontrakoa iradokitzen digu.

Nire irudikoz, aldaketa hau, noizbait izan bazen, XVIII. mendearen bukaeran gertatu zen, jadanik kaskarotak Lapurdiko gizartean arras integraturik zeudenean. Ongi dokumentaturik dugunez, XVIII. mendean kaskarotak Hazparneko ihauterian ibiltzen ziren. Ordurako kaskarotei buruzko oroitzapenak nahasiak ziren lapurtarren gogoan, eta musikarako eta dantzarako zuten zaletasun eta trebetasuna ziren lapurtarrek buruan atxikitzen zutena. Besta egiteko orduan, garai bateko kaskarotek, gizonek zein emazteek, janzkera zuri dotoreak, kolore biziko lepoko eta mokanesak, liliak, lumak, urre koloreko apaingarriak… zituzten maite. Horiek izan ziren kaskarot dantzarien jantzietarako erabili izan zituzten osagaiak. Eta hortik sortu estereotipo apain, garbi, dotore, garbi eta alegerak Lapurdiko ihauterian garai zaharretatik agertzen zen gizarte ordenatuaren gizataldea ordezkatu zuen, haren izen zaharra desagerraraziz eta lapurtarren gogotik erabat ezabatuz.

Hortik aitzina, kaskarotek bide erraza izan dute Lapurdiko folklorean, gaur egun, ihauteriaz gain, antzu dantza eta kultur ekintza gehienetan airoski azaltzen zaizkigu. Edo agian, erraturik nago, eta Ziburuko eta Donibane Lohizuneko kaskarot haiek ez dute zer ikusirik Lapurdiko folkorean azaltzen diren izen bereko dantzariekin. Baliteke. Nork daki!