Post data

Bi hizkuntzaren arteko elkarbizitzan, edozein harremanetan bezalaxe, erabakiak hartu beharreko abagune mordo batekin egin ohi du topo sarritan hiztun edo idazleak. Testuinguru makro batean, Euskal Herrian jaiotako edozein biztanle berez elebidun bilakatzen da. Mota horretako hiztuna jakitun da non, noiz eta norekin hizkuntza batean ala bestean egin behar duen, inork aurretik azaldu gabe, paparrean txapa iragarlerik ipini behar izan gabe.

Testuinguru mikro batean, halaber, seme-alabek badakite gurasoekin zein hizkuntzatan hitz egin behar duten: euskaraz; nahiz eta haiek euren artean gazteleraz egin, eta euskara irakasle eta gurasoek umeei hitz egiteko hizkuntzatzat aurkeztu; nahiz eta, askotan, anai-arrebek euren artean ere gazteleraz egin. Kontua desberdina izan ohi da, ene aburuz, garai bateko etorkinak izan ziren guraso espainiarren bat dugunokin. Kasu askotan, aita izan zen Extremadura, Galizia edo beste nonbaitetik lanera Euskal Herrira etorritakoa, eta emakume euskaldun batekin ezkondu zena; ez beti. Beste kasu batzuetan, aldiz, ezkontide biak dira kanpotik etorritakoak.

Familiako testuinguru mikro horiek aztertuz gero, aipaturiko lehendabiziko kasuan (demagun, aita galiziarra eta ama euskalduna), guraso horien ondorengoek ama hizkuntzatzat amarena hartuko dute zuzenean, euskara, alegia; aitarena, berriz, gaztelera, otorduetan, kide guztiak elkartzean, gailenduko da. Euskalduna izatez, eskuzabala delako, eta kanpokoa gaizki sentitu ez dadin, geu moldatzen garelako harengana, errukiz, eta ez alderantziz. Gaizki ulertutako inklusibitatea.

Gogoan dut, behinola erakusketa bat ikustera joan nintzenekoa (ez naiz gogoratzen zehazki zerena zen, baina mitologiarekin erlazionaturik zegoen, nola ez): hitzordua euskarazko taldean hartu nuen, noski. Hara iritsi, eta bi pertsona bakarrik geunden azalpenak emango zizkigun arduradunaren zain. Bitartean, nire ondoan zegoen emakumearekin hizketan hasi nintzen, isiltasun deseroso hura ezkutatu nahian-edo. Ordu hartan han zegoenez, euskaraz jakingo zuela ziurtzat jo nuen, besterik gabe, gaztelerazkoa beranduago zelako.

Baina hitz egiten hasi, eta haren harridura aurpegia ikusi orduko, nire poza putzura! Euskaraz jakin ez eta euskarazko taldera azaldu, hi! Ez nion arrazoiaz galdetu, nahikoa nuen ondoren zetorkidana nola kudeatuko nuen pentsatzearekin. Azalpenen neska adeitsu eta sinpatikoak gure esku utzi zuen erabakia. Izatez, berak euskaraz azaldu beharko baluke ere, bezero bat gaztelaniaduna eta bestea euskalduna izanik, aukeratzeko gonbit egin zidan, irribarrea ahotik kendu gabe. Hautatzailea bera izan zedin ahaleginak egin nituen arren, berak ezin zuela halakorik egin, eta nik gazteleraz azaltzeko baimena emanez gero, orduan, hizkuntza horretan jardungo zuela esan zuen, guztiok uler genezan.

Esan gabe doa, hautua ez zitzaidala batere erraza egin. Azkenean, nire emozio-egonkortasuna lehenetsita, kontrakoa eginda pertsona txarra izango nintzela irmo sinetsita, aitaren hizkuntzan egin zezan onetsi nuen. Halako ahalduntzerik niri berriro ez, mesedez.

Euskaraz etimologia erromantzea gardentasunez ikusten ez bada ere, aita hizkuntza patria terminoarekin zuzenean loturik dago. Hortaz, alde batetik, ama-hizkuntza dago, testuinguru mikroetan amarenarekin lotuko genukeena; eta, bestetik, testuinguru makroan aita-hizkuntza, paterna, edo aberriarekin. Orain ere, aita amaren gainetik.

Horiek horrela, Constantin Belemace poeta mazedoniarraren hitzak gogora ekarriz, hark arauak garbiak zirela zorroztasunez baieztatzen zuen: norbere ama-hizkutzari uko egiten dionak ez du merezi ama izaterik; norbere aberriari uko egiten dionak, ez du merezi aita izaterik.

Irmotasuna gehienetan uxatzailea dela sinetsita, hizkuntzaren aukeraketa maila literariora eramango nuke. Euskaraz bizi den idazleren batek gazteleraz argitaratzen badu, kazetari bati baino gehiagori hautaketa horren zergatia azaltzeko erantzuna prest eduki behar du; ez, ordea, euskaraz argitaratzerakoan. Erantzuna zintzoa, zalantzatia edo poetikoa izan daiteke, zenbaterainoko ustekabean harrapatzen zaituenaren arabera. Otu izan zaidan erantzunik poetikoena aukera Musen ardurapean uztea izan da, ez nire baitakoa, museoko neskak nirekin egin zuenari jarraiki.

Aurreko batean, bestalde, Afrikako idazleei buruzko erreportaje bat ikusten ari nintzela, kritikari batek baieztatu zuen aspaldiko eztabaida zela idazleek euren ama-hizkuntzan edo beste komunikazio-hizkuntzaren batean idatzi behar ote zuten.

Pare bat adibide aipatzearren, Chimamanda Ngozi Adichie nobelagile nigeriarra, zeinak, beste hainbat sariren artean, estatubatuar kritikarena irabazi baituen; eta 2021ean Literaturako Nobel saridun Abdulrazak Gurnah tanzaniar eleberrigilea aukeratuko ditut. Bien lokarria, afrikarrak izanik, literaturarako aukeratzen duten hizkuntza, amarenetik harago, ingelesa izatea da.

Aurreko eredu horiek ikusita, etxetik kanpoko sariren bat irabazteko asmoa duen idazleak ama-hizkuntza baztertu, eta politiko zein demografikoki handiago batera jo beharko lukeela pentsa genezake, 2021ean Miren Agur Meabe poeta euskaldunak euskaraz idatzitako lan bati esker Poesiaren Espainiako Saria irabaziko ez balu, behintzat.

Bitxia da, bestalde, euskarak “lengua vehicular” adierazteko ordainik ez izatea Elhuyar hiztegian, Euskaltermen eta Soziolinguistika Hiztegian haren baliokidetzat jo daitekeen komunikazio-hizkuntza hitz multzo desegokia aurkitzea. Hizkuntza guztiak ez al dira ba komunikatzeko? Egokia izanagatik, hautu erabat okerra dela iruditzen zait.

Hezkuntzako Hiztegian agertzen dena kontuan hartuz gero, berriz, idazle afrikarrek irakas-hizkuntza edo ikas-hizkuntza batean idatzi behar duten ala ez eztabaidatzen arituko ginateke, nahiz eta ez izan ez ikasteko ezta irakasteko ere, literatura egiteko baizik. Afera hori eskolako komunikazio-hizkuntzara murriztea, beraz, zuzentasunetik oso urrun dagoela uste dut.

Anglo-hiztunek errazena egiten dute halakoetan, beraiena baita hizkuntza vehicularrik hedatuenetakoa: everyday language, eta kito; osterantzekoak hor konpon, Mari Anton!

Eta aurreko azalpen horren guztiaren zergatia, idatzi behar dudan artikulu baten harira zetorren. Orain eta hemen izendatuko ez dudan gipuzkoar aldizkari batek artikulu bat idazteko zorioneko proposamena egin zidan; gaia eta tipografia baldintza bakartsuenak izaki. Aldizkaria ikertzen hasi, eta artikuluen gehiengoa gaztelaniaz zegoela ikusi nuen. Orduan, nirea euskaraz idazteko eragozpenik ba ote zegoen galdetu nion zuzendariari, eta hark, bueltan, nire erosotasunaz hizkuntzaren beraren garrantzia, biziraupen eta hedapenaz baino kezkatuago, baietz erantzun.

Erosotasun pertsonalaren kontua berehalakoan baztertu, eta euskaraz idatziko nuela argudiatu nion, batetik, euskal aldizkaria delako; bestetik, artikuluaren tipologiari dagokionez, euskaraz apenas edo batere idatzi ez delako; gainera, zuzendari gisa erdara hutsean aritzeak nahitaez ohartarazpen bat behar duela uste dudalako; eta, sarritan, aurkakoa egitea iraultzailea izaten delako.