Zuberoan eta Iparralde osoan XX. mendeko lehen erdialdean horren garrantzitsua izan zen emakume euskaltzale eta abertzalea Zuberoko Aloze herrian sortu zen 1884. urtean. Gurasoak Alexix Jauregiberri aloztarra eta Dorothée Erbin Zibozeko alaba izan ziren. Madalena bederatzi seme-alabetan hirugarrena izan zen. Ikasketak Paueko eskolan egin zituen, eta 1906an, hau da, hogeita bi urte zituelarik, familia osoarekin batera Argentinara joan ziren, aita etxalde baten jabe egin baitzen.

Hantxe, Madalena frantses irakasle gisa aritu zen hainbat urtetan. Euskaldun ainitz bizi ziren eskualde batean bizi izan ziren eta gaztetxoak euskal giroan erroturik hazi ziren. Madalena berak honela idatzi zuen Argentinan egindako urte haiek gogoan: “Lau ürte igaran güntüan Argentinan. Ene aitetamek berekilan eraman zütüen harat Etxebarreko bi sehi eta Lakarriko haur hazle bat. Gure lehen aüzoak ziren gainti hontako eta beste gaintiko eüskaldün elibat eta, holaz, eüskal mündü batetan bizitü ginen, Argentinan egon ginen denbora orotan. Aita gureak lehen hiru aurrideak eskolatze bideetzaz osoki libre ützi güntüan bena eüskaraz ikasi zeizkün, aldiz, otoitzeak eta katixima.”

1914an, Lehen Mundu Gerla zela, Zuberora itzuli ziren. Madalena armadako erizaintzan sartu zen, Jean eta Alexix anaiak gerla egitera deitu zituzten eta Clément anaiak, hemezortzi urterekin, izena eman zuen armadan eta gerlara zen abiatu. Gerla Handian Madalenaren senargaia hil zuten. 1918an aita hil zitzaion, eta orduz geroztik amarekin eta anai-arreba ttipiekin familiak Zibozen zuen Sibasea izeneko etxean bizi izan zen.

Madalenaren anaia mediku bat, Jean izena zuena, Donibane Lohizunen bizi zen eta haren etxean denboraldi luzeak egin izan zituen. Lapurdin Hegoaldeko euskaldun anitz ezagutzeko aukera paregabea ukan zuen, eta pittaka-pittaka haurtzarotik zetorkion euskaltzaletasunetik abertzaletasunera pasatu ziren bera eta bere anaiak. 1932. urtean, Aita Lafittek Eskual Herriaren aldeko mugimendu bat zabaldu zuen eta hortxe sartu zen bete-betean Madalena Jauregiberri. Orduz geroztik ainitz izan ziren aipatu mugimenduaren Aitzina hilabetekarian idatzi zituen artikuluak Juanes Basaburu ezizenaz izenpetuz. Mugimendu eskualerrista horretan, Aita Lafittez gain, Eugène Goihenetxe, Jean Duboscq, Pierra Amozain, Jakes Mestelan, Jean Hastoi, Mixel Dihartze eta beste lagun zenbait ibili ziren.

 

Madalena Jauregiberri

Garai hartan bazen Hegoaldeko lurraldeetan Emakume Abertzale Batza izeneko mugimendua, emakume abertzale kristauek gidatzen zutena. Piarres Lafittek eta Iratzederrek, Iparraldean horrelako zerbait egin nahian, Madalena eta beste emakume zenbait bultzatu eta bideratu zituzten horrelako mugimendu bat sortzera. 1934ko uztailaren 20an eta agorrilaren 17an, Lafitte kalonjeak, Augusta larralde ezizenaz sinatuz, bi artikulu plazaratu zituen Eskualduna aldizkarian, Begiraleak mugimendua sortzeko deia eginez. Madalena Augusta horren bila abiatu zen Uztaritzera, baina ez zuen halako emakumerik aurkitu, gona beltza zuen apeza baizik.

Azkenik, 1934an Begiraleak mugimendua zabaldu zuten. Mugimendu honen xedea zera zen, euskara, euskal kultura eta giristino fedea bultzatzea eta zabaltzea. Emakumeak ziren bai sortzaileak eta bai horretan aritzen ziren militante guztiak. Bera izan zen Begiraleak izeneko mugimenduaren lehen lehendakaria. Madalenarekin batera suharki aritu ziren lanean Madeleine Bribet, Antoinette Lakarra eta Elise Aramendi andereak. Aramendi izan zen beranduago Begiraleak mugimenduko bigarren lehendakaria. 1934tik 1937ra mugimendua Iparralde osora zabaldu zen eta indar handia erakutsi zuen. Hogeita bost bat herritan begiraleen taldeak sortu ziren, autonomoak zirenak, baina elkarrekin koordinatzen zirenak. Denborarekin talde horiek guztiak desagertu baziren ere, Donibane Lohizunen sortu zen lehen talde hark iraun zuen eta gure gaurko egunetara iritsi da dinamismo handia erakutsiz. Hori bai, jadanik Begiraleak elkarteko partaideak ez dira emakumeak soil-soilik.

Hegoaldea espainiar faxisten eskuetan erori zelarik, Madalena eta bere anaiak Iparraldera pasatu ziren iheslariak laguntzen aritu ziren. Bigarren Mundu Gerlan erresistentziaren alde ari izan ziren eta Zibozeko etxean bilkura eta plan ezkutu ainitz egin zituzten. Alemaniarrek gerla galtzean, Jauregiberri anaia-arrebak euskararen eta Euskal Herriaren aldeko militantziara itzuli ziren berriz ere. Madalena euskara irakasle izan zen Altzain eta Lexantzün. Horretaz gain, artikulu ugari plazaratu zuen luzaz Miroir de la Soule eta Gure herria agerkarietan, beti euskara goraipatuz eta euskarazko irakaskuntza bultzatuz. Horrela iritsi zen IKAS-eko idazkaria izatera. Iparraldeko eskoletan euskara irakasteko metodo bat prestatu zuen. Disko bat ere egin zuen euskarazko hainbat istorio bilduz, eta baita bi antzerki ere: Miraküilü bat eta Zikoitza izenekoak. Euskaltzain urgazlea izan zen eta 1975ean Euskaltzaindiak ohorezko euskaltzain izendatu zuen. Bi urte berantago, hau da, 1977ko urriaren 20an hil zen Zibozen. 93 urte zituen.

2000. urtean Eskiula herriak Pier Paul Berzaitzek idatziriko pastoral ederra jokatu zuen uztailaren 23an eta agorrilaren 5ean, bietan arrakasta handia erdietsi zuelarik. Michou Etxeberrigarai izan zen süjeta, hau da, Madalena antzeztu zuena eta René Bedekarrax izan zen Jean Jauregiberri anaia medikua. 8. jelkaldiko 67. bertsetan, Berzaitzek honela jarri zuen Madalenaren ahoan: “Hots eüskaldün emazteak / biziaren emaileak / eüskararen ohidüren / izan gitean begiraleak.”

Pastoralean, 23. jelkaldian, honela kontatzen zaigu Madalenaren heriotza: 145. bertseta: (Madalena dugu hizketan) O zelüko Jinko Jauna / eman ezazüt esküa / Orai baniz düda handian / ez nezazüla abandona // 146. bertseta: (Madalenak segitzen du hizketan) Bizi lüze bat üken dizüt / mündüaren kurritzeko / Egün batez zaikü bazterra / jiten beitgira joaiteko // eta 147. eta 148. bertsetetan aingürüek honelako erantzuna ematen diote: 147.- Madalena üken düzü / bizi bat hanitx lüzea / merexitürik pausüa / tziauri orai guregana / 148.- Ez zitela orai lotsa / heben beita sosegüa / Jinkoaren erresuman / betiereko bakea.

Zalantzarik gabe, Madalena Jauregiberri Zibozeko andereak bazuen merezimendua horrelako pastoral bat eskaini ziezaioten, baina ene uste apalez, euskaldunok horrekin ez dugu Sibosea etxeko anderearekin dugun zor handia kitatu. Non dira bere artikuluak? Non da euskara erakusteko egin zuen metodoa? Non da bere diskoa? Non bere antzezlanak? Bada ordua, horiek denak bildu eta berriz plazara ditzagun. Begiraleak kanta izeneko abestian Berzaitzek azken koblan honela dio: Begiraleak kanta Herria / Aitoren amoregatik / zer lizateke Eüskal Herria / ez balitz eüskaldünik. Eta nik paregabeko amaiera honi honakoa gehituko nioke: Zer zatekeen Eüskal Herria izan ez balitz zü bezalakorik.

Pastoralaren afixa