Matris munus

Amaren eginbeharra. Horixe bikote batek ezkontzean sinatzen duten matrimonio hitzaren etimologia. Zein da, baina, amaren betebeharra? Eta, areago, zergatik amarena soilik aipatu, ezkontideak bi direnean? Elizak ezkontza amatzearekin lotzen duen hein berean, aitaren egitekoa ondarearekin erlazionatzen da, hala errezatzen du behintzat patrimonio hitzaren jatorriak.

Kristautasunak amaren paradigmatzat eduki izan du Andre Maria, Jesusen ama. Alegia, ama guztien eredu emakume birjina, otzana, kastoa eta sentibera izan da mende askotan zehar. Baita umetxoa bulartzen duen emakume onbera ere. Ama Birjinaren iruditik aldentzen ausartzen zen edozein emakume arbuioz baztertu izan da. Halako emakumeentzat emagaldu, kaskarin edo mari-purtzil bezalako hitzak erabili izan dira. Bikote ezkondutik kanpo izandako umeentzat ere badago termino bat: sasikumea. Aldiz, emakumea haurdun utzi eta alde egiteko joera duten gizonak izendatzeko lexikoa oraindik asmatzeko dago.

Hiztegira joz gero, amatu hitzak hiru adiera nagusi hartzen ditu, ondorengo hurrenkeran: ama bihurtu, suspertu eta maitatu. Aitatu aditzaren esanahiak, aitzitik, hurrengo hauek dira: aipatu eta aita bihurtu, hurrenez hurren. Bitxiena adieren segida da. Amatzea, lehenik eta behin, ama bihurtzea da; aitatzea aita bihurtzearen zentzuan, berriz, bigarren mailakoa da. Hiztegiak badu, beraz, gaur-gaurkoz, elizaren matrimonio hitzaren arrasto likatsua.

Zein da, ordea, jende arruntarentzat amatzeak duen zentzua? Zer espero du gizarteak ama batengan? Nola irudikatzen dugu ama bat, edozein ama? Ama guztiak berdinak al dira? Lehengo amak eta oraingoak desberdinak al dira? Zer da ama izatea? Noiz amatzen da? Zer aldatzen da emakumearengan amatu ostean?

Galdera asko pilatzen zitzaizkidan buruan amatu ahala, eta horiek idatziz jartzearen ondorio izan da Alberdania argitaletxearen eskutik argitaratu berri dudan nire lehen saiakera lana: Amatu.

Historiako gertaerak denboran kokatzeko erabiltzen den sistema berbera erabili dut liburua egituratzeko: aurretik eta ondoren. Horrela, amagaiaren bizitza bitan bana daiteke: A. a. (Amatu aurretik) eta A. o. (Amatu ondoren). Izan ere, gertaera historikoak Kristo aurretik eta ondoren sailkatzen ditugun hein berean, amatzea (fisikoki, bederen) erditu aurretik eta ondoren gertatzen dela uste dut. Horrek sailkapenerako beste aukera bat ahalbidetzen du: E. a. (Erditu aurretik) eta E. o. (Erditu ondoren). Emakumea ez baita amatzen erditu eta berehala, ez behintzat beti, ez behintzat estuki, ezta ere nahitaez.

Amak, oraintsu arte, madonna-ren kalkoak izan ohi ziren, edo hala izan zedin ahaleginak egiten zituzten behintzat zenbait gizon pentsalarik, lekaidek eta politikarik. Italierazko mia donna edo ene dama esamoldearen atzean, berriro, Ama Birjina ageri da. Gaur egun, edutezko adjektiboaren ordezko merca aurrizkidun supermerkatura jotzen dugu astean behin damaren erosketak egitera. Hori ote da, bada, amaren betebeharretako bat? Familia elikatzeko erosketak egitera joatea?

Amaren birjintasun paradigmatik urruntzeko beharrezkoa deritzot amatasunari buruzko lehen pertsonan idatzitako lekukotzak zabaltzea. Eta literatura da horretarako biderik aproposena. Kulturalki badirudi amatasunaren definizioak ama batek bere umearengatik sakrifikatu behar duela eskatzen duela, umearen beharrak amarenak berarenak baino garrantzitsuagoak direla onartzea. Umearen lehen urte luzeetan amaren bizia hari eskaintzeko prest egotea ezinbestekotzat jotzen da. Eta hala adierazi eta espero du gizarteak. Hori ukatzen saiatzen den amari erruaren zama ezartzen zaio bizkarrean, eta erruduntasunaren pisuarekin bizitzea egokitzen zaio sarritan bidegabeki.

Esan bezala, amatzearen hirugarren adiera maitatzea da; aitatzearen lehena, aipatzea. Ama batek bere umea maiteko duela aurresuposatzen da; baina, nola jakin hala egingo duela artean umea ezagutzen ez badu? Benetan maite du ala amarengandik hori espero delako aurrez barneratutako zerbait da?

Eta zer esanik ez amatzeko modu anitz daudela onartzeak duen garrantzia. Haurdunaldiak ez du gorputza bakarrik zabaltzen, baita pentsamoldea ere. Horrexegatik, hain justu, literaturaren bozgorailua erabiltzeko ezinbesteko beharra. Letren bitartez irits baitaiteke ama desberdinen bizipen eta gogoeten oihartzuna urruneko belarrietara. Sarritan errepikatutako hitz ozenen bidez aldarrika baitaiteke, esaterako, zeinen zaila den emakumeontzat lanaldirik murriztu gabe lana eta familia uztartzea. Idatziz hedatu baitaiteke zaintzak genero femeninoa izaten jarraitzen duela; ama sortzaileari apenas zaiola tarterik geratzen sormenerako; sistema kapitalistaren presak emakumeak ume jaioberria zaintzaile edo aiton-amonen esku uztera behartzen duela, produzitu dezan, ahalik eta gehien, ahalik eta lasterren, dirua barra-barra eta bere-berehala xahutu dezan, aurrezteko denborarik gabe; aiton-amonak esplotatzeko nahitaezko joera salatu; amen zaintzaren gabeziari arreta ipini; haurtzaindegien kostua neurrigabea dela esan; umeen eskola orduak eta gurasoen lanaldiarenak bateragarriak ez direla; prestakuntzarik gabeko zaintzaile gazteei sarritan kontraturik gabe ordaintzen zaiela; kontratua egin eta baja hartu duen zaintzaileari (haurdun geratu delako, kasu) ordaintzeko gorriak eta bi pasatu behar direla eta, gainera, beste norbait kontratatu behar izatea, umea norbaitek zaindu behar duelako horiei guztiei pagatu ahal izateko lanera joan behar delako; zaintzarako ezinbestean dirua behar delako; eta abar, eta abar.

Amatasunarena, hortaz, ez da emakumeoi soilik dagokigun gaia, ezta amena bakarrik ere. Gizarte osoaren ardura da, erantzukizun soziala. Adrienne Richek bere garaian amatasuna esperientzia pertsonal eta instituzio gisa egokiro bereizi zituen. Familia eta soldatapeko lana bateratzearen utopia, esaterako, arazo politikoa da, ez indibiduala, inolako zalantzarik gabe. Hori dela eta, arazoak, bizipenak, sentimenduak eta amatasunak dakartzan ziurtzat jotzen diren zenbait egoera izendatzea eta amen ahotsak entzutea nahitaezkoa da horiek aldatzeko. Jarrai dezagun, bada, literaturaren azalean amatasunaz idazten.